Pochwała re-formacji

Kiedy czytaliśmy w nowicjacie fragment hymnu, przeznaczonego na modlitwę czytań dni powszednich Wielkiego Postu, i próbowałem chłopców naprowadzać na znaczenie niektórych słówek, uświadomiłem sobie, jak ważny jest czasownik reformare. Serca zranione winami, corda culpis saucia, na nowo kształtuje wstrzemięźliwość, reformat abstinentia, czytamy w hymnie. Nie tyle zmienia, przemienia czy zachęca do przemiany, jak w polskim przekładzie. Formare znaczy kształtować, reformare – na nowo, raz jeszcze kształtować. W jednym ze swoich kazań św. Augustyn komentował wersy psalmu 51 [50]: pokornym i skruszonym sercem nie wzgardzisz, Boże, oraz: stwórz we mnie serce czyste. Augustyn pisał: Aby mogło być stworzone serce czyste, musi zostać starte w pył nieczyste. Serce musi być na nowo ukształtowane, jak przy stworzeniu: formavit Dominus Deus hominem (Rdz 2:7), jak gliniane naczynie, które trzeba skruszyć i raz jeszcze położyć na koło garncarskie. Trzeba stać się nowym człowiekiem, być na nowo stworzonym, ulepionym raz jeszcze przez Boga.

Noli laetari, Ierusalem

Dziś 4. niedziela Wielkiego Postu, organy mogą grać więcej niż w pozostałe dni tego okresu, kiedy wolno im tylko podtrzymywać śpiew. Niestety, dziś tak nie grały, tylko podtrzymywały śpiew, wielce oszczędnie. A w zeszłym tygodniu grały i grały, jakże szumnie, i poza śpiewem także. Do tego dziś nie było ani jednej pieśni wielkopostnej. Może tak się miała wyrazić radość tej niedzieli?

Przy okazji, mała uwaga dotycząca dzisiejszej kolekty. Polski przekład mówi, że Bóg pojednał ludzkość ze sobą za pośrednictwem swojego Syna. Łaciński oryginał jest nieco inny: Boże, Ty przez swoje Słowo dokonujesz pojednania rodzaju ludzkiego. Chodzi mi głównie o czas: Bóg wciąż jedna ludzkość ze sobą, wciąż spełnia się pojednanie, dokonane przez Wcielone Słowo, Chrystusa, Syna Bożego. Dla Boga jest wciąż 'teraz'.

I niech Bóg się zmiłuje nad szaleńcami, którzy wpadli na pomysł zmiany czasu. Może kiedyś ta praktyka zniknie.

W drodze na mszę (4. niedziela Wielkiego Postu)

Wielki Post ciągnie się (nie)miłosiernie w swoich fioletach aż do 4. niedzieli, kiedy na chwilę kolor się rozjaśnia – szaty liturgiczne zmieniają się na różowe. To znak, że połowa Wielkiego Postu już minęła, kilka dni przed 4. niedzielą, we czwartek, ale wyrażenie radości z tego powodu przeniesiono na niedzielę. Radość, bo minęła już połowa smutnego okresu pokuty, radość, bo już bliżej są święta wielkanocne, do których Wielki Post prowadzi.

Ta radość Kościoła wyraża się nie tylko w rozjaśnionych szatach liturgicznych i kwiatach, którymi można w tę niedzielę udekorować ołtarz. Także antyfona na wejście, zaczerpnięta z proroka Izajasza (dokładniej mówiąc, z Trzeciego Izajasza), tę radość wyraża i do niej wzywa: Wesel się, Jeruzalem, i zbierzcie się wszyscy, którzy ją kochacie; radujcie się z weselem wy, którzy trwaliście w smutku, abyście się rozradowali i nasycili u piersi waszego pocieszenia (cf. Iz 66:10-11).

Kościołem, który w Rzymie związany był z 4. niedzielą Wielkiego Postu, był kościół Świętego Krzyża, w którym przechowywano, przywiezione z Jeruzalem, relikwie krzyża Pańskiego. Wezwanie do Jeruzalem nawiązuje zatem do tej świątyni, ale przypomina nam też, że prawdziwą, Bożą Jerozolimą jest też Kościół jako wspólnota wierzących. To właśnie Kościół, pogrążony w pokucie i smutku, ma się w tę niedzielę rozradować, niejako ożywić trochę z racji coraz bliżej będącej Wielkanocy. Jesteśmy, rzec można, na półmetku (cf. 1 Kor 9:24-25, czytane w II nieszporach niedziel Wielkiego Postu), zasługujemy na chwilę oddechu dla nabrania sił do dalszego biegu.

A myśląc o zmartwychwstaniu, myślimy też o tej Jerozolimie, która jest w niebie, o Mieście Bożym, do którego zmierzamy, w którym będzie już tylko radość, w którym nasza pociecha, zapowiadana przez proroka, się dopełni. Górne Jeruzalem jest naszą matką i cieszy się wolnością (Ga 4:26).

Pamiętajcie o dwugłoskach

Dziennikarze i prawnicy to, zdawałoby się, ludzie wykształceni i kulturalni. Ale dlaczego mówią np. farmace-utyczny albo psychoterape-uta? Ciekawe, czy mówią też E-uropa, a-utobus albo może nawet a-ustryjacki? Koszmarnie to brzmi. Odczuwalne jak nagłe ukłucie szpilką.

Albo np. akcentują requiem na 'i', a nocere (w primum non nocere) na 'o'. Też brzmi okropnie.

Miss Fisher

Przedwczoraj trafiłem w telewizji na miły serial: Zagadki kryminalne panny Fisher. Rzecz dzieje się w latach dwudziestych minionego wieku (wspaniałe stroje i wnętrza!) w Australii. Tytułowa Phryne Fisher jest prywatnym detektywem, ściśle współpracującym z policją, czy może, dokładniej rzecz ujmując, z jednym z policyjnych detektywów. Jej ciotkę gra świetna angielska aktorka, Miriam Margolyes, znana pewnie dobrze wielbicielom Pottera. Serial jest wciągający, dobrze się go ogląda, pokazywane są dwa odcinki pod rząd. Bardzo polecam lubiącym kryminały i lata dwudzieste. Można zobaczyć Australię z tamtych czasów, ja o niej właściwie nic nie wiedziałem, więc jest to dla mnie jakaś nowość.

Od Zwiastowania do Zmartychwstania

Początkowo Zwiastowanie wspominano w grudniu, przed Narodzeniem Pańskim – 18.XII lub w niedzielę przed 25.XII. W Bizancjum ok. 530. roku obchodzono już to święto 25.III, na dziewięć miesięcy przed Narodzeniem Chrystusowym, w Rzymie Zwiastowanie Pańskie pojawiło się dopiero ok. roku 650. Z czasem zmieniono nazwę na Zwiastowanie (lub, czasami, Poczęcie) świętej Maryi.

Te wahania związane z terminem święta brały się stąd, że 25.III zawsze przypada w Wielkim Poście, czasami nawet w Wielkim Tygodniu, kiedy Kościół przygotowuje się do Wielkanocy i, generalnie, nie sprawuje obchodów ku czci świętych. Kiedy jednak Zwiastowanie powiązano już na stałe z 25.III, próbowano w jakiś sposób dopasować teksty liturgiczne do obchodów wielkopostnych i wielkotygodniowych. Świadectwem tego dwie dawne modlitwy, używane przed Trydentem, i obecnie znowu, choć nieco inaczej, wprowadzone do mszału.

Pierwsza z nich, związana z bazyliką św. Piotra, której autorem jest prawdopodobnie Jan, archikantor tejże bazyliki – ten sam, który w 7. wieku uczył śpiewu mnichów w klasztorze Bedy – wszystkim jest dobrze znana: jest to modlitwa z „Anioł Pański”: Prosimy Cię, Panie, wlej w nasze serca Twoją łaskę, abyśmy, poznawszy za zwiastowaniem anielskim Wcielenie Chrystusa, Syna Twego, przez Jego mękę i krzyż zostali doprowadzeni do chwały zmartwychwstania. To była modlitwa po Komunii z dnia Zwiastowania; obecnie mszał przypisał ją do 4. niedzieli Adwentu, zatem, w pewnym sensie, sięga do najstarszej tradycji, łączącej tajemnicę Zwiastowania z czasem przed Pańskim Narodzeniem. Ta czcigodna modlitwa łączy w sobie całe życie Jezusa (trzeba pamiętać, iż wierzono, że Jezus umarł 25.III, Jego życie zataczało więc idealny krąg od poczęcia do śmierci): Zwiastowanie, czyli początek Jego ziemskiego istnienia, mękę i śmierć, wspominane w czasie przygotowania do Wielkanocy, i zmartwychwstanie. Łączy ona w sobie obchód Zwiastowania z obchodami Męki Pańskiej i Wielkanocy. Co więcej, prosi, aby i nam było dane iść drogą krzyża aż do zmartwychwstania, naśladując Jezusa, który za nas cierpiał i wzór nam zostawił (1 P 2:21).

Druga modlitwa przeznaczona była do odmawiania nad darami w dzień Zwiastowania, obecnie jest to modlitwa po Komunii w tenże dzień: Umocnij, Panie, w naszych sercach tajemnice prawdziwej wiary, abyśmy wyznając, że [Chrystus] poczęty z Dziewicy jest prawdziwym Bogiem i człowiekiem, zasłużyli na dojście, mocą Jego zbawczego Zmartwychwstania, do wiecznej radości. Ta modlitwa także stara się „dopasować” Zwiastowanie do tajemnicy paschalnej: wiara we Wcielenie ma nas doprowadzić do wiecznej radości, ale samo Wcielenie nie wystarczy – po drodze jeszcze jest zbawienie-niosące Zmartwychwstanie Pańskie.

Te dwie czcigodne modlitwy podkreślają całą tajemnicę Chrystusa: Jego Wcielenie, które jest, jak pisał Tolkien, eukatastrophe ludzkiej historii, Jego Mękę, która mogła nastąpić tylko dlatego, że było Wcielenie, i Jego Zmartwychwstanie, które jest eukatastrophe Wcielenia i życia Jezusa. Zwiastowanie, Słowo staje się ciałem, to ciało zostaje ofiarowane w Wieczerniku i na krzyżu, to ciało powstaje z martwych, to ciało jest obecne na ołtarzu, kiedy sprawujemy Eucharystię. Wszystko się łączy.

P.S. Zapomniałem dodać, że Ojcowie Kościoła widzieli w dziewiczym łonie Maryi zapowiedź dziewiczego grobu, nowego, w którym jeszcze nikt nie leżał (cf. J 19:41), do którego złożono ciało Jezusa, i z którego potem wyszedł On, nie ruszając pieczęci, zmartwychwstały. Wcielenie i Narodzenie zapowiedzią pogrzebania i Zmartwychwstania. Wielkie są tajemnice naszej wiary.

Wczuwać się

Szkoda, że organiści tak rzadko przestrzegają przepisu, nakazującego ograniczyć w Wielkim Poście grę organów tylko do podtrzymywania śpiewu.

W drodze na mszę (3. niedziela Wielkiego Postu)

Na 3. niedzielę Wielkiego Postu mszał podaje, podobnie jak było tydzień temu, w 2. niedzielę, dwa introity do wyboru. Jeden jest z psalmu 25 [24], drugi zaś z proroka Ezechiela i na tym się skupię, ze względu na jego powiązanie z dzisiejszą Ewangelią o Samarytance.

Kiedy uświęcę się pośród was, zbiorę was z całej ziemi, i wyleję na was wodę czystą, i będziecie oczyszczeni ze wszelkich brudów waszych, i dam wam nowego ducha, mówi Pan (Ez 36:23-26).

W Ewangelii dzisiejszej woda jest głównym tematem: Samarytanka przyszła po wodę, Jezus prosi ją o wodę, o wodzie rozmawiają. Wodę pijemy, ale wody używamy też do mycia, czy – bardziej wzniośle mówiąc – do oczyszczenia. Od wody zaczyna się nasza chrześcijańska egzystencja – od wody chrztu. Bez wody ochrzcić nie można. Wielki Post jest czasem ze chrztem związanym szczególnie: to czas, w którym do chrztu przygotowywali się ci, którzy ochrzczeni mieli być na Wielkanoc. Ale na tym przygotowaniu mogą skorzystać i już ochrzczeni: uzmysłowić sobie, że przez chrzest zostali uwolnieni od grzechu pierworodnego i wprowadzeni w komunię, w łączność z samym Bogiem. Zanurzeni w wodzie umarli, wynurzyli się z wody do nowego życia, jak Chrystus, który zanurzył się w głębiny śmierci, ale wyszedł z nich zmartwychwstały.

Ten fragment z proroka Ezechiela, który dziś Kościół nam podsuwa, kieruje nasze myśli ku chrztowi, przypomina o nim, skłania do pomyślenia o tym wielkim sakramencie, w którym Bóg daje nam nowe życie – życie, w które musimy uwierzyć, i w tej wierze wytrwać. Obudzić w sobie świadomość chrztu, zacząć nim na serio żyć... Chrzest jest źródłem, które ma w nas tryskać, trzeba więc odwalić głazy, które czasami je tamują.

Jan Paweł II przy chrzcielnicy swego kościoła parafialnego

Z jękiem, ze łzami

W wielkopostnej liturgii godzin kilka razy pojawiają się wezwania do Najświętszej Dziewicy, Matki Bożej, która jest ucieczką grzesznych i pocieszycielką strapionych (cf. prośby jutrzni w soboty parzystych tygodni i nieszporów w piątki tychże tygodni). Byłoby zatem rzeczą jak najbardziej odpowiednią, jeśli śpiewano by czasami w Wielkim Poście, w miejsce chociażby pieśni pasyjnych, które niezbyt odpowiadają duchowi liturgii pierwszych czterech tygodni Wielkiego Postu, dwie piękne pieśni do Matki Boskiej: Matko Najświętsza, do Serca Twego i Serdeczna Matko. W pierwszej z nich święta Maryja jest przyzywana właśnie jako ucieczka grzesznych, wezwanie jak najbardziej odpowiednie w czasie pokuty, kiedy błagamy o odpuszczenie naszych grzechów. W drugiej wzywamy Ją jako Matkę litościwą, skorą do pomocy swoim nędznym dzieciom, i przedstawiamy się jako wygnańcy Ewy, co kieruje nasze myśli ku Środzie Popielcowej i słowom: Prochem jesteś i do prochu wrócisz, wypowiedzianym przez Boga do prarodziców, wygnanych z raju. Wielki Post przypomina to wygnanie z raju i życie w udręce na nierajskiej ziemi, z nadzieją powrotu do raju dzięki wielkanocnej ofierze Chrystusa.

Twojego ludu nie gardź prośbami: ucieczko grzesznych, módl się za nami.

Śmierci głoski

Wydawać się może początkującemu studentowi starożytnej greki, że język ten ma przyjemnie i, w pewnym sensie, delikatnie brzmiące słowo na oznaczenie śmierci: thánatos. (Słowo znane także tym, którzy idą w ślady Freuda.) Ale i greka zachowała słowa, powiązane ze śmiercią, pobrzmiewające tymi samymi głoskami, co polskie martwy, łacińskie mors (temat mort-) i mortuus, sanskryckie mṛtyú. Greka te słowa przechowuje głównie w poezji: brotós, śmiertelnik, ambrosía, z przeczącym 'a', czyli coś, co od śmierci zachowuje. Trzeba jednak przyznać, że wskutek zmian fonetycznych słowa te nie brzmią po grecku tak ponuro i grobowo jak ich odpowiedniki w innych językach.

Horôsi ta brotôn ouranídai, mieszkańcy niebios widzą sprawy śmiertelników.

Guten Appetit!

Zasłyszane w radio: W swoim czasie pielęgniarka była łakomym kąskiem na rynku pracy.

Ciekawe, czy jakieś znaczenie miała tusza.

Sicut beatus Ioseph

Dzisiejsza modlitwa nad darami wyraża prośbę, abyśmy przy ołtarzu służyli Bogu z czystym sercem, na wzór św. Józefa, który pobożnie i z oddaniem – i z czystym sercem, jak możemy dodać – służył Chrystusowi, narodzonemu z Dziewicy Maryi: Temu Chrystusowi, który staje się w sakramencie Eucharystii obecny na ołtarzu. W 4. niedzielę Adwentu Kościół modli się nad darami, błagając, aby ten sam Duch Święty, który przeniknął Dziewicę Maryję, uświęcił też dary ofiarne i przemienił je w Ciało i Krew Chrystusa. Eucharystia istnieje dzięki Wcieleniu.

Homo duplicis substantiae

Modlitwa nad darami dzisiejszej niedzieli niesie w sobie głębokie treści. Kościół błaga, aby ofiara eucharystyczna (haec hostia) oczyściła nas z grzechów i uświęciła nasze ciała i dusze (w takiej właśnie kolejności: corpora mentesque) na obchód świąt wielkanocnych (ad celebranda festa paschalia).

W samą Wielką Noc, w czasie wigilii, Kościół odmawia modlitwę, w której błaga o możność pełnienia  służby Bożej przez ochrzczonych odnowionych na ciele i na duszy (corpore et mente renovati).

Modlitwa dzisiejszej niedzieli przypomina nam wyraźnie, że Wielki Post jest drogą ku Wielkanocy, a Wielkanoc, święto Zmartwychwstania Chrystusa, przypomina nam, że nie jesteśmy tylko duchem czy duszą, ale i ciałem, które także podlega zbawieniu. Uświęcenie ciała i duszy, któremu w szczególny sposób poddajemy się w Wielkim Poście, ma nas odnowić, abyśmy mogli przeżyć Wielkanoc w głębszym zjednoczeniu z Chrystusem, który powstał z martwych, zapowiadając w ten sposób i naszego ciała zmartwychwstanie.

Liturgia pokazuje, że Bóg swoim działaniem obejmuje i ciało, i duszę, całego człowieka. Św. Tomasz z Akwinu napisał w jednym z hymnów, że Eucharystię Chrystus ustanowił pod dwiema postaciami, chleba i wina, właśnie z uwagi na tę dwoistość człowieka, składającego się z ciała i duszy, aby ten Sakrament mógł całego człowieka karmić i uświęcać.

W drodze na mszę (2. niedziela Wielkiego Postu)

Na 2. niedzielę Wielkiego Postu mszał podaje do wyboru dwie antyfony na wejście, jedną z psalmu 25 [24] (ten psalm związany jest także z 1. niedzielą Adwentu), i jedną z psalmu 27 [26]. Skupię się na tej drugiej: Do Ciebie powiedziało moje serce: Szukałem Twojego oblicza, będę poszukiwał, Panie, oblicza Twego. Nie odwracaj ode mnie Twojej twarzy (cf. Ps 27 [26]:8-9).

Trzeba spojrzeć na tę antyfonę w świetle – dosłownie wręcz! – Ewangelii tej niedzieli. Mówi ona o Przemienieniu Jezusa, tym dziwnym, tajemniczym i świetlistym wydarzeniu na szczycie góry, kiedy Jezus objawił się w chwale i blasku, a przy Nim stanęli, wezwani z przeszłości ludu Izraela, dwaj wielcy prorocy, Mojżesz i Eliasz. Ewangelista Mateusz, którego w tym roku czytamy, zapisał, że przy Przemienieniu twarz Jezusa zajaśniała jak słońce (Mt 17:2). Nie możemy bezpiecznie patrzeć wprost w słońce. Nie możemy też zobaczyć Boga twarzą w twarz i przeżyć (cf. Wj 33:20). Mimo to, pragniemy Boga ujrzeć, tęsknimy za Nim, jak to wyraził psalmista: Szukałem Twojego oblicza... Kiedy Jezus stał się człowiekiem, pozwolił ludziom patrzeć na swoją twarz, ujrzeć w niej samego Boga (cf. J 14:9). Św. Jan Apostoł napisał, że kiedyś będziemy do Boga podobni, bo zobaczymy Go takim, jakim jest (1 J 3:2): będziemy mogli patrzeć w to oblicze, jasne jak słońce, i żyć. Pan, Bóg, będzie świecił nad nami i będziemy królować bez końca (cf. Ap 22:5).

Idąc na mszę, szukamy oblicza Pana, szukamy Jego obecności, chcemy się do Niego zbliżyć, błagamy Go o łaskę. Będę poszukiwał, Panie, oblicza Twego. Nie odwracaj ode mnie Twojej twarzy.

Cytaciki

Znalezione w lekturach, bardzo mi się podobają, z różnych powodów.

Z dawnych Chin: Student odniesie sukces, naśladując siłę i wytrwałość karpia, który co roku płynie pod prąd.

Z dwudziestowiecznej Europy: Sztuka poprawnego urywania stosunków towarzyskich jest o wiele cenniejsza niż dar ich nawiązywania.

A to z kolei z telewizji: Proszę państwa, ja już naprawdę bym chciała wejść na czystą kuchnię i zacząć gotować.

Nie wierzcie autorytetom

Prof. Kazimierz Kumaniecki powtarzał swoim studentom: Panowie, nie wierzcie autorytetom! Miał wiele racji, o czym sam się przekonałem, także w odniesieniu do moich własnych profesorów, którzy często rościli sobie prawo do roli autorytetu (czasami na zasadzie 'jestem profesorem uniwersytetu, więc wiem lepiej'). Czasami to nawet przyjemne, kiedy odkrywamy, że autorytet nie jest jednak aż takim autorytetem, jakim chciałby być, czasami jednak nieco smutno, kiedy naprawdę wielki uczony robi beznadziejne błędy. I taki właśnie smutek mnie ogarnął przy czytaniu książki Jana de Vriesa Heroic Song and Heroic Legend. Błędów mnóstwo chociażby w odniesieniu do mitów greckich. Pisze więc de Vries, że Danae była matką Peleusa. Błąd, była matką Perseusza. Dzeus spłodził Dionizosa z Io. Błąd, spłodził go z Semele, zaś Io była matką Epafosa. Dionizos w kołysce okazał swe moce, kradnąc stada należące do Apollona. Błąd, to był Hermes, bóg złodziei.

Można powiedzieć, że de Vries nie był klasykiem (chociaż to nie zwalnia go z obowiązku zbadania źródeł, kiedy o klasycznych mitach pisze). Ale równie beznadziejny błąd pojawia się, kiedy pisze on o herosach germańskich, a więc, rzec można, w swojej specjalizacji. Czytamy, że Beowulf wyrwał Grendelowi ramię w czasie nocnej walki, zaś o świcie idzie za śladem, zostawionym przez potwora, aż do jeziora. Beowulf wskakuje do niego bez namysłu, pisze de Vries, na dnie walczy z matką Grendela. Pięknie, tylko że Beowulf nie wyruszył walczyć z matką Grendela zaraz po walce z tym ostatnim. Nie, Grendel zdążył wrócić do swej jaskini, umrzeć, jego matka następnej nocy wyruszyła do Heorotu i zabiła jednego z ludzi Hrothgara: dopiero wtedy Beowulf wyruszył, aby się z nią zmierzyć.

Pytanie: ile jeszcze błędów zrobił de Vries, w materiale dotyczącym np. nieindoeuropejskich legend i eposów? Nie znam wszystkich mitów, wszystkich eposów, wszystkich opowieści, czytając książkę muszę zaufać autorowi, a nagle okazuje się, że wybitny autor wprowadza mnie w błąd. Bogu dzięki tam, gdzie te błędy jestem w stanie zauważyć, ale tam, gdzie ich nie widzę?

Nie wierzcie autorytetom.

W drodze na mszę (1. niedziela Wielkiego Postu)

Pius Parsch zachęcał, aby w drodze na mszę modlić się słowami antyfony na wejście, wczuwać się, przy jej pomocy, w charakter mszy, okresu liturgicznego lub święta. W Wielkim Poście, kiedy Kościół zachęca do ożywienia tradycji procesji stacyjnych przed mszą, można spróbować przygotowywać się do mszy, po drodze do kościoła, słowami otwierającej ją antyfony.

Będzie Mnie wzywał, a Ja go wysłucham; wybawię go i wsławię, obdarzę go długim życiem (cf. Ps 91 [90]:15-16).

Tymi słowami zaczyna się w mszale msza 1. niedzieli Wielkiego Postu. Rzadko je słyszymy, bo zwykle na rozpoczęcie mszy śpiewana jest jakaś – nie zawsze dobrze dobrana – pieśń nabożna*), i czasami tylko kapłan głośno odczyta te psalmiczne wersety, tworzące antyfonę na wejście.

Tymczasem psalm 91. jest właściwie psalmem własnym Wielkiego Postu, nie tylko tej pierwszej niedzieli. To psalm o Bożej opiece. Pojawia się codziennie w łacińskiej liturgii godzin, w responsorium jutrzni (polska wersja brewiarza tego nie zachowała): Ipse liberabit me de laqueo venantium, et a verbo maligno, czyli: On sam wybawi mnie z sidła myśliwych, i od złośliwego słowa (cf. Ps 91 [90]:3). Codziennie w tym czasie pokuty i utrapienia duchowego Kościół przypomina sobie te słowa psalmisty i powierza się opiece Bożej.

W liturgii 1. niedzieli Wielkiego Postu psalm 91. pojawia się nie tylko w antyfonie na wejście, ale i w antyfonie na Komunię: Pan cię okryje swoimi skrzydłami, i pod Jego piórami zachowasz ufność (cf. Ps 91 [90]:4). Pradawny obraz skrzydlatego Boga, jak z Mezopotamii lub Egiptu. W ogóle ten psalm przechowuje bardzo dawne i poetyckie obrazy, kiedy wspomina o smoku i lwie, żmii i bazyliszku, po których deptać będą strzeżeni przez Boga. 

Co więcej, ten psalm związany jest też z Ewangelią tej niedzieli, opowiadającą o kuszeniu Jezusa, aczkolwiek powołuje się nań... szatan-kusiciel, kiedy cytuje te słowa: Aniołom swoim rozkaże o tobie i na rękach będą cię nosić, abyś nie uderzył o kamień twej stopy (Mt 4:6; Ps 91 [90]:11-12). W ten sposób szatan próbuje skłonić Jezusa do rzucenia się w dół z dachu świątyni i wystawienia na próbę Bożej Opatrzności.

W chrześcijańskiej starożytności ułożono do tego psalmu taką modlitwę: Zbaw nas, błagamy, ucieczko nasz, Boże nasz, gdyż pod Twymi skrzydłami zachowujemy ufność; wybaw nas, błagamy, z sidła myśliwych i spraw, aby daleko od namiotu naszej duszy był bicz [nieszczęścia] (kolekty psalmów, series Africana).
_______________________________________
*) Akurat antyfona 1. niedzieli Wielkiego Postu jest dostępna w formie nabożnej pieśni: jest to ostatnia zwrotka przekładu psalmu 91. pióra Jana Kochanowskiego; pierwsze zwrotki bywają śpiewane w kościołach jako pieśń Kto się w opiekę. Ostatnia zwrotka, którą można by zaśpiewać jako pieśń na wejście w 1. niedzielę Wielkiego Postu, brzmi tak (nieco uwspółcześniłem ortografię):

Głos jego u Mnie nie będzie wzgardzony,
Ja z nim w przygodzie; ode Mnie obrony
niech pewien będzie, pewien i zacności,
i lat sędziwych, i mej życzliwości!

Afryka i Anglia

Dziś pamiętamy o czcigodnych świętych z Północnej Afryki i z Anglii. W Afryce śmierć męczeńską poniosły Perpetua i Felicyta. W Anglii odszedł do Pana młody opat z Jarrow, Eosterwine.

Jeśliby zestawić łacińskie imiona świętych męczennic: Perpetua Felicitas, powstanie zwrot, który znaczy 'wieczne szczęście'.

Imię opata, Eosterwine, oznacza przyjaciela bogini Eostre, od której imienia pochodzi angielska nazwa Wielkanocy. Ten sam rdzeń odnajdujemy w tym imieniu, co w greckim eos, łacińskim aurora, sanskryckim uszas, wszystkie trzy oznaczają jutrzenkę.

Ciężkim chlebem żyją tłumacze

Tłumaczy łatwo jest krytykować – wiem to dobrze! – ale też ich praca do łatwych nie należy i czasami, nawet jeśli bardzo się starają, nie są w stanie w pełni oddać znaczenia oryginalnego tekstu. Spójrzmy np. na stary wielkopostny hymn, obecnie (z pewnymi zmianami) przypisany do nieszporów:

Iesu, quadragenariae

dicator abstinentiae,

qui ob salutem mentium

praeceperas ieiunium.

Polski przekład, całkiem zgrabny, dający się dobrze śpiewać, jest taki:

Dałeś nam przykład, o Jezu,

czterdziestu dni umartwienia;

aby w nas ducha odnowić,

wymagasz postu i skruchy.

Jezus dał nam przykład postu poprzez swój czterdziestodniowy post na pustyni, o którym piszą Ewangeliści. Tekst łaciński mówi jednak nie tyle o daniu przykładu, co o uświęceniu przez Jezusa czasu czterdziestodniowej wstrzemięźliwości: dicator od czasownika dicare, poświęcić, uświęcić. Co więcej, ten zwrot może skierować naszą myśl do prefacji na 1. niedzielę Wielkiego Postu, w której czytamy, że Jezus własnym przykładem uświęcił (dedicavit) czas postu. Jezus nie tylko dał nam wzór postu, ale także go uświęcił.

Aby w nas ducha odnowić, / wymagasz postu i skruchy. Podoba mi się „odnowić ducha”, aczkolwiek w tekście łacińskim tego nie ma; czytamy w nim bowiem: dla zdrowia serc (dusz) nakazałeś niegdyś post. Psychosomatyczne spojrzenie na człowieka: przez post, dotykający ciała, ma doznać uzdrowienia i dusza ludzka.

Inna zwrotka, po łacinie:

Ut, expiati annuis

compunctionis actibus,

tendamus ad paschalia

digne colenda gaudia.

I po polsku:

Daj przez doroczną pokutę

dostąpić win odpuszczenia,

byśmy z radością czekali

na światło Nocy paschalnej.

Ani nocy, ani światła w tekście łacińskim nie ma, ani czekania. Są paschalne radości, ku którym dążymy z wysiłkiem, bo takie jest tu znaczenie czasownika tendere. Dążymy ku godnemu świętowaniu, godnemu obchodzeniu tychże paschalnych, czyli wielkanocnych, radości. Czekanie kojarzy się z czymś biernym, dążenie zaś zakłada jakąś aktywność, wysiłek, trud. I dążymy do nich oczyszczeni z grzechu przez doroczne czyny – i tu niełatwo po polsku powiedzieć, jakie czyny: czyny skruchy, tak chyba najlepiej. Compunctio, termin dobrze znany w duchowości monastycznej, czyli skrucha, dosłownie przekłucie czy przebicie serca. Na tym ma polegać pokuta, jak już w Środę Popielcową przypominał prorok Joel: rozdzierajcie wasze serca, a nie szaty (Jl 2:12).

Tłumacz jednak miałby kłopoty ze zmieszczeniem tego wszystkiego w polskim przekładzie, w taki sposób, aby dał się on dobrze śpiewać lub recytować. Coś za coś. Idealnego przekładu nie ma.

Takie szczęście

Takie mam szczęście, że w Popielec trafiam zwykle na msze, na których księża odmawiają akt pokuty, mimo iż nie powinni, bo zastępuje go posypanie głów popiołem.

Pamiętaj, że jesteś prochem i do prochu wrócisz, więc, póki możesz, zmień myślenie i uwierz w Dobrą Nowinę, którą jest Jezus Chrystus.

Quo vadis, Quadragesima?

Concede nobis, Domine, praesidia militiae christianae sanctis inchoare ieiuniis, ut contra spiritales nequitias pugnaturi, continentiae muniamur auxiliis.

Ta dzisiejsza kolekta – niełatwa do przetłumaczenia – kojarzyć się może wprawdzie z Erazmem z Rotterdamu, ale jest o wiele starsza. Uczeni wiążą ją z papieżem Leonem Wielkim. W Sakramentarzu Gelazjańskim nie była jednak wcale związana ze Środą Popielcową: przeznaczona była na wigilię Zesłania Ducha Świętego i na środę po tymże Zesłaniu, czyli na środę Suchych Dni letnich – oba dni powiązane, mimo okresu wielkanocnego, z postem i pokutą. Z czasem przeniesiono ją na Popielec, i stała się kolektą na rozpoczęcie procesji pokutnej z kościoła św. Anastazji do św. Sabiny. Później, kiedy o procesji zapomniano, połączono ją z bardzo rozwiniętym obrzędem poświęcenia i nałożenia popiołu – stała się modlitwą obrzęd ten kończącą, podczas gdy sama msza także zyskała własną, napuszoną kolektę (w miejsce prostej i pięknej kolekty z Gelasianum), i taki stan rzeczy usankcjonował Trydent. Po Soborze Watykańskim II modlitwa kończąca dawniej obrzęd posypania głów popiołem stała się kolektą, w rycie zaś nadzwyczajnym została przy obrzędzie popielnym.

Napisałem, że niełatwo jest tę modlitwę przełożyć: łatwiej chyba będzie ją opisowo wyłożyć. Błagamy Boga, aby przez święty post – ten post Popielca, surowy i ścisły – dał nam zacząć czas chrześcijańskiej służby wojskowej, czyli chrześcijańskiej walki. Po co ten post, dlaczego od niego ma się zacząć cała ta wyprawa wojenna? Będziemy bowiem walczyć z duchowymi niegodziwościami, czyli z atakami złego ducha, i potrzebujemy umocnienia i wsparcia, którym jest wstrzemięźliwość.

Warto zauważyć, że modlitwa ta ma mocne biblijne korzenie: owe duchowe niegodziwości – spiritales nequitiae w kolekcie – to nawiązanie do Ef 6:12, a samo określenie chrześcijańskiego życia jako walki też można znaleźć u św. Pawła w 2 Kor 10:4. Wreszcie, obrazy obwarowania (muniamur) i pomocy (auxiliis), które odnosimy do Boga, często pojawiają się w Psałterzu (np. Ps 31 [30]:3; 71 [70]:3; 108 [107]:13; 121 [120]:2).

Przypomnienie o śmierci – prochem jesteś i do prochu wrócisz – nie jest tylko przypomnieniem o przemijaniu, ale i o zmartwychwstaniu: żeby bowiem zmartwychwstać, trzeba najpierw umrzeć. Wielki Post prowadzi nie do przemijania, ale do Zmartwychwstania.

+ + +

Regina pacis, ora pro nobis!

Fittonia

Nazwę ma niezbyt ładną, ale wygląd w zupełności wystarczy, aby się nią zachwycić. Mam już dosyć nieustannie kwitnących cyklamenów, więc kilka dni temu kupiłem fittonię. Po prostu zauroczyła mnie swoimi liśćmi.

Mam nadzieję, że żyć będzie równie długo, co moje cyklameny.

Być chrześcijaninem bez pokuty?

Ktoś pokazał mi tzw. Litanię Narodu Polskiego. Wezwania do polskich świętych, w bardzo dziwnej kolejności ustawionych (Stanisław przed Wojciechem, Jozafat przed Cyrylem i Metodym, męczennicy wymieszani z wyznawcami), po nich prośby i wezwania do Boga. Np. takie: od długiej, ciężkiej pokuty wybaw nas, Panie. Zupełnie tego nie rozumiem. W prawdziwej litanii do świętych jest prośba wręcz przeciwna: o doprowadzenie do pokuty! Ut ad veram paenitentiam nos perducere digneris, te rogamus, audi, nos: abyś nas zechciał doprowadzić do prawdziwej pokuty – Ciebie prosimy, usłysz nas! Kiedy papież udziela błogosławieństwa Urbi et orbi prosi Boga, aby nam udzielił czasu na pokutę, która przecież jest częścią chrześcijańskiego życia, bo wszyscy jesteśmy grzeszni. Pokuta nie jest klęską, ale naszym darem dla Boga, wynikającym ze skruchy serca.

Oczywiście, ktoś może powiedzieć, że ta prośba w Litanii Narodu Polskiego ma oznaczać błaganie o zachowanie od grzechów, za które musielibyśmy pokutować. Ale, znowu, liturgiczna litania do Wszystkich Świętych ma specjalną prośbę: ab omni peccato, libera nos, Domine – od każdego grzechu wybaw nas, Panie. To dwie osobne prośby, obie wynikające ze świadomości grzesznej i ułomnej natury ludzkiej. Modlimy się o wybawienie od grzechów, które mogą się zdarzyć, ale wciąż mamy za sobą grzechy, za które należy pokutować.

A wezwanie głos krwi żołnierzy naszych usłysz, o Panie? Czy można je postawić obok błagania do świętych, obok wstawiennictwa świętych? Patriotyzm i wiara nie zawsze idą ze sobą w parze, czego przykładem chociażby Józef Piłsudski. Nie wierzę, że każdy żołnierz, który walczył za państwo polskie, był wierzący, naprawdę wierzący, a nie tylko żyjący według katolickiej tradycji. Możemy mówić o ich zasługach wobec ojczyzny czy narodu, ale to nie zawsze są również zasługi wobec Boga i Kościoła. Nie jest tym samym śmierć męczennika, który nie chciał wyprzeć się Chrystusa i dlatego wolał umrzeć, co śmierć żołnierza, który walczył w obronie swojego kraju i narodu. Stawianie ich obok siebie jest niezbyt stosowne.

Trzy wspomnienia

Dzisiaj, 1. marca, wspominamy św. Dawida, biskupa i mnicha, patrona Walii (+ ok. 589). Także dzisiaj wspominamy św. Suitberta (Swithberta) z Kaiserswerdt (+713), biskupa i misjonarza, który z północnej Anglii wyruszył, jak św. Willibrord, nawracać germańskich pobratymców na kontynencie. Wreszcie, jako że jest to ostatnia sobota przed Wielkim Postem, wspominamy, zgodnie ze średniowieczną tradycją (jaką znaleźć można m.in. w tzw. rycie Sarum, czyli rycie Kościoła w Salisbury), świętą Dziewicę Maryję, Matkę naszego Pana: ostatnia możliwość obchodzenia wspomnienia świętej Dziewicy w sobotę, w Wielkim Poście będzie to niemożliwe.